Missers in het nieuws: ongelukken of ontstaan ze uit de behoefte om te sturen?

Podcastmaker Rick van Velthuysen van de NPO Powned-podcast Op zijn kop nodigde me uit om samen met opiniemaker (geen journalist, zoals ze zelf zegt) Marianne Zwagerman en Patrick van IJzendoorn, Volkskrant-correspondent in het Verenigd Koninkrijk, stil te staan bij BBC-gate. Was het een vormfoutje of bewuste manipulatie? Dat is de vraag die boven de markt zweeft nadat de Britse omroep was betrapt op een editfout in een documentaire over Trump.

De makers van de documentaire deden het voorkomen dat Trump, voorafgaand aan de Capitoolbestorming, opriep tot geweld, maar het was een door BBC geconstrueerd citaat. Dat wil zeggen: twee uitspraken die in het programma als een geheel werden gepresenteerd, lagen in werkelijkheid ruim vijftig minuten uit elkaar. Ze werden dus niet in de juiste context getoond. Velen zullen vinden dat Trump wel degelijk aanstuurde op geweld, maar in dit fragment van de BBC-documentaire is daarvoor in ieder geval niet het bewijs geleverd. Het is een brisante fout, munitie voor al die mensen die denken dat de mainstreammedia deel uitmaken van een wereldwijd complot.

Wat doet dit incident met het vertrouwen in de journalistiek? Wordt nieuws gemanipuleerd? En zo ja, wat zijn de motieven? Daarover spraken we in Op zijn kop. 

Bewust of onbewust?

Niemand zal ooit weten of de BBC-redactie de fout bewust of onbewust maakte, maar rampzalig was hij wel. Want deze edit geeft voer aan de groeiende overtuiging bij een deel van publiek dat de media hun onafhankelijkheid hebben afgeschud en het druk hebben met het realiseren van een eigen agenda. De lankmoedigheid waarmee bij Eva, de talkshow, door journalisten -waaronder hoofdredacteur Pieter Klok van de Volkskrant- werd gereageerd op deze misser was verontrustender dan de fout zelf. Het incident werd gedownplayed en zelfonderzoek bleef uit.

Ter voorbereiding van bovengenoemde podcast ging ik in mijn eigen ervaring op zoek naar voorbeelden van sturing. Het zijn juist vaak de verborgen mechanismen die het nieuws inkleuren, waardoor het een eigen dynamiek krijgt. In dat systeem zet een van de media de toon. Daar wordt in andere media en in de politiek op gereageerd en zo ontstaat dan een (nieuwe) werkelijkheid. Een paar recente voorbeelden.

Een deel van de waarheid

Het NOS Journaal besteedt aandacht aan het feit dat de door Marjolein Faber in het leven geroepen grenscontroles om een rem te zetten op de instroom van illegale asielzoekers veel geld kosten, maar nagenoeg geen effect opleveren. De burgemeester van een grensgemeente krijgt de gelegenheid om daarover zijn beklag te doen. Het onderwerp wordt niet echt van een context voorzien -een kwaal waaraan het Journaal vaker lijdt. Hier wordt het frame gekoesterd dat al bij de start van het kabinet Schoof is ontstaan:  aversie tegen het beleid van Faber. De conclusies staan bij voorbaat al vast en op dat patroon borduurt Het Journaal verder: de controles stellen niets voor, het is windowdressing. Eigen onderzoek van de redactie ontbreekt, veel onderwerpen leunen op de opvatting van betrokken autoriteiten. In het bovengenoemde item blijft dan ook onbesproken dat beeldvorming óók betekenis heeft. Het kan internationaal het idee doen kantelen dat Nederland een asielparadijs is en dat mensensmokkelaars beter een andere bestemming kunnen kiezen. Cosmetische maatregelen hebben effect. Denemarken heeft er ervaring mee. Deze aspecten blijven onbesproken.

Zo’n nieuwsfeit verdient een betere inbedding, maar bij Het Journaal ontbreekt die veelal. Onderwerpen van twee, drie minuten kennen een vaste opbouw: een inleiding in de studio, een statement van een verslaggever ter plekke -die een deel van de reeds gegeven informatie herhaalt- en beelden die nog eens onderstrepen wat zojuist is gezegd. Het  netto uitlek gewicht van onderwerpen is zeer beperkt, verdieping ontbreekt. Er worden veel platgetreden paden bewandeld. 

Toneelstukjes

 Ik weet niet of het u opvalt, maar de verslaggever staat veelal op een plek die suggereert dat het nieuws zich daar zojuist heeft afgespeeld, terwijl er geen enkele urgentie is om daar op dat moment nog te staan. Denk aan de verslagen over rechtszaken tegen de achtergrond van een rechtbank, waar de rechters, de officier van justitie en de verdachten allang weer zijn vertrokken. Ook dat is in feite een vorm van manipulatie, want er wordt iets gesuggereerd wat er in werkelijkheid niet is.  Het zijn toneelstukjes. Dit concept van het NOS Journaal past niet meer in deze tijd. 

Nieuwsuur 

Met enige bewondering kijk ik in Nieuwsuur naar de tournure die kabinetsinformateur Koolmees heeft gemaakt. Tijdens zijn rondje langs de politieke partijen is hij tot de conclusie gekomen dat het vormen van een kabinet vrijwel een mission impossible is. Koolmees redt zich uit een netelige kwestie door te adviseren de informatie voorlopig in te gaan met maar twee partijen: CDA en D66. Constructief idee, denk ik als betrokken kijker. Hoe eet je een olifant? In kleine stukjes, luidt het antwoord.

Politiek duider Arjan Noorlander zou in Nieuwsuur Koolmees kunnen prijzen voor zijn vindingrijkheid, maar zijn analyses bevinden zich vaak aan de sombere kant van het nieuws. Alsof de afgang meer boeit dan de kans op succes. De kabinetsformatie is al bijna mislukt, zegt hij.

Is die negatieve benadering een ramp? Op zich niet, maar alle ogen zijn in Den Haag gericht op kwatta, dus de echo van Nieuwsuur en het NOS Journaal is in alle nieuwsprogramma’s terug te horen. Dat bepaalt de sfeer in Den Haag en daarop wordt weer politiek gereageerd. En zo ontstaat de werkelijkheid die er met een andere aanvliegroute ook anders had kunnen uitzien. 

Zembla 

Het onderzoeksprogramma Zembla slaat de plank mis met Marlotte. Marlotte is een meisje dat bij een satanisch ritueel brandwonden zou hebben opgelopen, daardoor beide benen is kwijtgeraakt en in het brandwondencentrum in Beverwijk uiteindelijk een eenzame dood sterft. Zembla maakt er een reportage over. Het hele verhaal is gebaseerd op een contactpersoon die om allerlei redenen Marlotte nooit heeft ontmoet. Als blijkt dat Marlotte niet bestaat en Zembla de tanden dus heeft gezet in een fakeverhaal, leidt het niet -zoals in VK rond de BBC-affaire- tot ontslag van de leidinggevenden onder wier verantwoordelijkheid deze journalistieke misser zich heeft voltrokken. Nee, de redactie draait het om en maakt een bloedstollende making of-podcast over het ontstaan van dit fakeverhaal en turnt zo nep alsnog om tot nieuws. Een enkele journalist kapittelt Zembla op social media over het journalistieke broddelwerk dat hier aanvankelijk is geleverd, maar ik vind ook vergoelijkende commentaren van kijkers en luisteraars: waar of niet waar? Wat maakt het uit? Het is toch een goed verhaal? De redactie meldt dat over een miljoen mensen de podcast -over dit journalistieke falen dus!- hebben gevolgd. Het klinkt als een rechtvaardiging.

Pointer

Pointer van KRO-NCRV, een programma dat zich voorstaat op een hoge morele journalistieke standaard en het bestrijden van fakenieuws, beschuldigt journalist Wierd Duk ervan dat hij in een van zijn podcasts de omvolkingstheorie heeft omarmd. De redactie baseert zich daarbij op een analyse die is gemaakt met behulp van AI. In werkelijkheid wordt dit beladen begrip in die podcast slechts genoemd als een tijdverschijnsel. De Ombudsman van de Publieke Omroep vindt dat Pointer niet zorgvuldig heeft gehandeld en tikt de redactie op de vingers. Die ziet daarin geen aanleiding om de fout te corrigeren, maar schrijft het ontstaan van het misverstand toe aan Duk zelf. Had hij zich tegenover de Pointer-redactie maar beter moeten verantwoorden, zo ongeveer luidt het excuus. 

De krant 

Niet alleen de televisie speelt bij de inkleuring van nieuws een belangrijke rol. Kranten doen hetzelfde. D66 en CDA vinden dat de VVD maar eens een toontje lager moet zingen, kopt het Algemeen Dagblad op de voorpagina. De kop laat meteen al zien dat dit geen neutraal verslag is, maar een persoonlijke inkleuring. Het AD dekt zich in door dit artikel een analyse te noemen. Maar volgens de definities die ik op Google vind, is een analyse een systematisch onderzoek waarbij een probleem wordt ontleed om een dieper begrip te krijgen van hoe het in elkaar zit, wat vervolgens kan leiden tot conclusies of een oplossing.

Het AD noemt de door Koolmees gekozen aanpak al in de eerste regel een ‘truc’. De toon is gezet, de VVD kan dit niet over zijn kant laten gaan, vermoed ik en zo zitten de journalisten van het AD door de manier waarop ze schrijven mede aan de formatietafel. Het is de taak van journalisten om verslag te doen van de feiten, niet om het verloop van de dingen te beïnvloeden, hoewel dat soms een (onbedoeld) effect kan zijn. 

De mislukking scoort, de oplossing is saai 

Ik zit vaak met het gevoel dat de media het leuk vinden dat dingen mislukken. En feitelijk is dat misschien ook wel zo. Het zijn emoties die scoren: ellende, tegenslag, ruzie, euforie. De saaiheid van alledag verkoopt niet. Daarom wordt zoveel mogelijk naar de overtreffende trap gezocht en wordt een verschil van inzicht opgewaardeerd tot een hoogoplopende ruzie, is de oplossing van Koolmees niet een briljante vondst, maar een truc,  beschuldigt Pointer Wierd Duk besmuikt van nazi-sympathieën, zijn de grenscontroles (uiteraard) een fiasco en is de kabinetsformatie al vrijwel mislukt voor hij begonnen is. Die gerichtheid op de emotie is de laatste jaren nog versterkt door de opkomst van algoritmen. Zag je ooit op redacties beeldschermen waarop het nieuws binnenkwam, nu zie je daar grafieken die journalisten de hele dag herinneren aan welk nieuws het best scoorde, in welke doelgroep en waar je dus naar moet zoeken om je succes te vergroten.

Avond aan avond worden de vorderingen in Den Haag door talkshowgasten becommentarieerd. Waaraan ontlenen zij hun expertise en hoe worden ze geballoteerd? Een parlementair verslaggever kan heel goed zijn in het doen van verslag, maar is hij of zij daarmee ook meteen een begenadigd strategisch analist, filosoof, psycholoog of scherprechter. En wat zijn de politieke analyses waard (om maar eens een voorbeeld te noemen) van schrijver, programmamaker en presentator Splinter Chabot, die zelf zegt dat hij niet de ambitie heeft om zich met grote-mensenpolitiek bezig te houden, maar die wel uitvoerig op zijn mening wordt bevraagd? 

De hang naar clickbaits 

Er werken dus tal van stiekeme beïnvloedingsmechanismen op de nieuwsstroom: persoonlijke opvattingen, de hang naar clickbaits, activisme, gebrek aan professionaliteit, bedrijfsbelang. Dat feit op zich is geen ramp. De wereld zit nu eenmaal ingewikkeld in elkaar. Maar hoe we ermee omgaan is wel een probleem. In het Verenigd Koninkrijk maakt de BBC er een rommeltje van. Maar het lukte de organisatie niet om het gesjoemel rond de Trump-documentaire in de doofpot te stoppen. Meer dan in Nederland komen onvolkomenheden -om de term ‘schandalen’ te vermijden- in het Verenigd Koninkrijk boven water, zegt correspondent Patrick van IJzendoorn. Wat is de oplossing voor de malaise, vroeg Rick van Velthuysen aan het eind van bovengenoemde aflevering van Op zijn kop.

Allereerst ramen en deuren opengooien en ervoor zorgen dat we weer een open debatcultuur krijgen waarin systeemfouten gewoon besproken kunnen worden.

We zouden opnieuw moeten definiëren wat we verstaan onder journalistieke onafhankelijkheid en neutraliteit, en welke eisen we stellen aan de kwaliteit van opiniëring. Er ligt een bijzondere verantwoordelijkheid bij de publieke omroep. Die zou eindelijk eens moeten komen met een visie op de vraag welke maatschappelijke rol het bestel nog wil of kan vervullen en wat dat betekent voor de inrichting van het journalistieke landschap op de publieke kanalen.

TON VERLIND

Klik hier om naar de podcast te gaan